Aşıq sənətinin yaradıcılıq kamilliyini göstərən tərəflərindən biri də dastan yaradıcılığıdır. Əsrlərdən bəri Azərbaycan aşıq sənətində zəngin ənənələrə malik olan dastançılıq mədəniyyəti formalaşmışdır. "Oğuznamə", "boy", "nağıl", "qissə" və s. adlar altında ayrı-ayrı dövrlərdə intişar tapmış dastan janrı çoxəsrlik tarixə malikdir. Dastan çoxhissəli ədəbi – musiqi əsəridir. Dastanın məzmunu nağıl şəklində ifadə olunur, qəhrəmanların monoloqları mahnı epizodları ilə verilir.
Azərbaycan dastanları mövzu etibarilə əsasən qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları kimi təsnif edilir. "Kitabi-Dədə Qorqud", "Qara Məlik", "Koroğlu", "Qaçaq Nəbi", "Qaçaq Kərəm", "Səttarxan" və d. qəhrəmanlıq dastanlarında xalqın mübarizəsi, tarixi keçmişin ayrı-ayrı qəhrəmanlıq səhifələri yüksək bədii inikasını tapmışdır. Belə ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında VII-X, "Koroğlu"da XVI-XVII, "Səttarxan" və "Qatır Məmməd" dastanlarında isə XX əsrin əvvəllərinə məxsus tarixi olaylar dastançılıq ənənəsinə uyğun olaraq təsvir edilmişdir.
Aşıq sənətinin çox dərin köklərə malik, tarixi təkamül sayəsində yaranan bu sənət inciləri Azərbaycan milli mədəniyyətinin inkişafında müstəsna rola malik olmuş və xalqımıza məxsus qeyri - maddi epik mənəvi abidələr sırasında öz layiqli yerini tutmuşdur. Hər hansı bir müəyyən janrı təmsil edən bədii yaradıcılıq nümunəsi insanların ictimai tələblərini nümayiş etdirir. Bir tərəfdən insanların mənəvi - estetik tələbatını ödəyən, digər tərəfdən isə bəşər tarixini, xalqın genetik yaddaşını özündə yaşadaraq, dünyanın inkişafını tərənnüm edən bu nümunələr ümumbəşəri mədəni irsin ən kamil nüsxələridir.
Bütün bu deyilən xüsusiyyətləri təmsil edən, epik rəvayət kimi meydana çıxmış dastanlar Azərbaycan xalqının mübarizəsi haqqında car çəkən unikal sənət nümunələridir. Dastanın müxtəlif funksional istiqamətləri (kommunikativ, tərbiyəedici və təbliğedici) özündə birləşdirməsi də bununla izah olunur.
Epik tablolar sırasında ən layiqli və şərəfli yerlərdən birini tutan "Koroğlu" dastanı öz bədii-tarixi əhəmiyyətinə görə "Kitabi-Dədə Qorqud", "Manas", "İqor polku haqqında dastan" və d. möhtəşəm epik abidələrlə müqayisə oluna bilər. Xalq arasında yayımlanması etibarı ilə bu dastana tay olan ikinci bir epik əsər tapmaq çətindir.
"Koroğlu" dastanı təxminən otuza yaxın qoldan ("Alı kişi", "Koroğlunun Ərzurum səfəri", "Durna teli", "Dərbənd səfəri" və s.) ibarət irihəcmli silsiləvi epik əsərdir. İfaçılıq təcrübəsində bu qollar ayrı-ayrılıqda səslənsə də, onlar ümumi süjet xətti ilə birləşən vahid bir kompozisiya təşkil edir.
Səciyyəvidir ki, Azərbaycan aşıq sənətində "Koroğlu" dastanının özünəməxsus ənənəvi havaları ("Bozuğu Koroğlu", "Cəngi Koroğlu", "Döşəmə Koroğlu", "Koroğlu müxəmməsi", "Nəfəsçəkmə Koroğlu" və s.) mövcuddur. Yüksək tessiturada zil səslə oxunan "Koroğlu" havalarının mahir ifaçıları xalq arasında "koroğluxan" adlanır. Məşhur koroğluxan Hüseyn Bozalqanlının (1860-1941) yetirməsi Ələkbər Ələsgərovun məlumatına görə, keçmişdə "Koroğlu" qolları ifa edilərkən yalnız bu dastana məxsus havalar oxunmalı idi.
Azərbaycan aşıqlarının dastan yaradıcılığının böyük bir hissəsini məhəbbət dastanları təşkil edir. "Əsli-Kərəm", "Novruz-Qəndab", "Tahir-Zöhrə", "Aşıq Qərib" kimi məhəbbət dastanları buna misaldır. Təbii ki, XIX-XX əsrlərdə yeni tarixi şəraitə uyğun olaraq dastanların quruluşunda, onların mövzu dairəsində mühüm dəyişikliklər müşahidə olunurdu.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycan aşıqlarının repertuarında həm təşəkkül dövrü orta əsrlərlə bağlı dastanlar, həm də XIX-XX əsrin məşhur aşıqlarının həyatı ilə bağlı olan dastanlar mühüm yer tutur. Bunlardan "Aşıq Alının Türkiyə səfəri", "Aşıq Alının İran səfəri", "Aşıq Ələsgərin Qazax səfəri", "Şəmkirli Aşıq Hüseyn və Reyhan xanım", "Lətif şah" və s. dastanları göstərmək olar.
Dastanı başlamazdan əvvəl aşıqlar bir qayda olaraq üç ustadnamə oxuyur. Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgərin və digər məşhur ustad aşıqların fəlsəfi, tərbiyəvi fikirlərlə zəngin ustadnamələri oxunarkən onların xatirəsi yad edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, dastanın başlanğıc məqamında hər bir aşıq məktəbinin müəyyən mədəni-tarixi amillərdən meydana gələn özünəxas musiqi qurumu təşəkkül tapmışdır. Belə ki, Göyçə aşıqlarının apardığı məclislər adətən ustad aşıqların şeirlərinə oxunan "Divani", "Təcnis", "Sallama gəraylı" havaları ilə başlanır ki, bu da həmin aşıq məktəbinin klassik aşıq sənəti ilə sıx bağlılığına, onun zəngin poetik ənənələrinə malik olmasına dəlalət edir. Gəncəbasar aşıq mühitinin nümayəndələri isə bir qayda olaraq ustadnamələri "Divani", "Təcnis" və "El havası" ("Qaraçı") havaları ilə ifa edirlər. Göstərilən aşıq mühitləri ilə müqayisədə Şirvan aşıqları tərəfindən aparılan məclislərin başlanğıcının musiqi düzümü daha çox dəyişkənliyə, variantlığa malikdir. Belə ki, Şirvan aşıqlarının məclislərində birinci ustadnamə "Pişro" ("Peşrov") havası ilə ifa olunur, ikinci ustadnamə oxunmur, yalnız söylənilir, üçüncü ustadnamədə isə hər hansı bir "Şikəstə" növü istifadə edilir.
"Dastançılıq" anlayışının əhatə etdiyi janrlardan biri də qaravəllidir. Yaxın keçmişə qədər bəzi hallarda iki-üç gecə söylənilən dastanların ifası zamanı əsas süjet xətti ilə bağlı olmayan, intermediya səciyyəli qaravəllilər söylənilirdi. Məzmunca yumoristik-satirik xarakterli olan qaravəlliləri bəzi hallarda dastançı aşıq, çox vaxt isə onu müşayiət edən balabançı söyləyirdi. Dastanın təhkiyəsi prosesində qaravəlli həm hadisələrin sonrakı inkişafına dinləyicinin diqqətini cəlb etmək, həm də dastançı aşığa qısa müddətli istirahət verilməsi üçün istifadə edilirdi.
Məhəbbət dastanlarının ifası bir qayda olaraq duvaqqapma adlanan bölmə ilə tamamlanır. Duvaqqapma bilavasitə dastanın məzmunu ilə bağlı olmayan müxəmməsdən ibarətdir. Beləliklə, əksər hallarda məhəbbət dastanları məşhur ustad aşıqların şeirlərinə oxunan "Baş müxəmməs" və ya "Orta müxəmməs" havalarının nikbin sədaları ilə bitir.
Aşıq yaradıcılığının ali janrı sayılan dastanda bu sənətə məxsus olan bütün özəl cəhətlər aydın şəkildə təzahür etmişdir. Belə ki, şifahi ənənəyə əsaslanan digər sənət növlərinə xas olan improvizə, kontekst, invariant, variant və d. anlayışlar dastançılıq mədəniyyətinin də təməl məfhumları sırasına daxildir. Dastançılıq ənənəsinə aid olan bütün bu anlayışlar "dastançı aşıq" məfhumu ətrafında cəmləşir.
XIX əsrdə Aşıq Alı, Aşıq Musa, Aşıq Ələsgər, Şəmkirli aşıq Hüseyn, Varxiyanlı aşıq Məhəmmədin və d. ustad aşıqlar tərəfindən məzmun və forma etibarilə zəngin dastanlar və yeni aşıq havaları yaranmışdır. Digər tərəfdən ustad sənətkarlar özlərindən əvvəlki dövrlərdə də yaranmış dastanları da cilalamış, bəzi hallarda isə onların yeni qollarını yaratmışlar. Bu baxımdan dastanlar bir tərəfdən ayrı-ayrı ustad aşıqların əsəri, digər tərəfdən isə neçə-neçə aşıq nəslinin kollektiv yaradıcılığının bəhrəsi hesab etmək olar.
Yuxarı